تماشای پرندگان مهاجر در تالاب کشف‌رود 
امیریه ۳۷ شهر چهار‌هزارنفری 
ذوالفقار؛ کوچه نامداران، گذر زائران
نظام مسیر‌های قدیمی شهری برخلاف مسیر‌های جدید از نظم مناسبی برخوردار نیست. به‌عبارت‌دیگر در گذشته خط‌کش روی نقشه گذاشته نمی‌شده است تا راهی جدید ترسیم شود، بلکه راه‌ها بر‌اساس شرایط جغرافیایی و تقسیم‌بندی‌های مالکیتی مسیر‌ها ایجاد می‌شده است؛ به‌همین‌دلیل گاهی یک مسیر طولانی به‌حدی بدون‌اعوجاج بوده که ناظر امروزی از نحوه ایجاد آن حیرت می‌کرده است و گاهی هم مسیری بسیار کوتاه‌تر از آن به‌حدی پیچ‌در‌پیچ بوده که باز ناظر بیرونی از تناسبات و نحوه ایجاد آن شگفت زده می‌شده است.
کوچه ذوالفقار در محله سرشور منشعب از کوچه سرشور یا فرعی شماره۲ خیابان اندرزگوی مشهد، یکی از این کوچه‌های پیچ‌در‌پیچ است که انسان از تغییر جهت‌های بسیار آن متعجب می‌شود؛ البته این تعجب وقتی دو‌چندان می‌شود که با مرور سیر تاریخی گذشته بر این مسیر دریابیم که از منظر سکونت و کاربری هم این کوچه شاهد تغییرات بسیاری بوده است.
اسامی «ذوالفقار» در طول زمان
کوچه ذوالفقار در طول زمان به اسامی مختلفی در نزد مردم شناخته می‌شده است. تعداد اسامی مختلف این کوچه به‌غیر‌از قدمت کوچه و عمر به‌نسبت بالای آن دلیل دیگری نیز دارد و آن اتصال کوچه به دو مسیر اصلی شهر است که باعث شده است از‌هر‌سو به نامی خوانده شود. این کوچه در سال‌های پیش از ایجاد خیابان خسروی (اندرزگوی کنونی) از یک‌سو به کوچه عیدگاه و از دیگر‌سو به کوچه سرشور متصل بود.
اکنون نیز هرچند ارتباطش را با راسته سرشور حفظ کرده است، از سوی‌دیگر به خیابان شهید اندرزگو ختم می‌شود. درست به‌همین‌دلیل در ابتدای این کوچه از خیابان اندرزگو نیز تابلوی اندرزگوی۲ نصب شده است. این در حالی است که در ابتدای این مسیر از کوچه سرشور هم تابلویی با دو نام مشخص سرشور ۱۰ و ذوالفقار خودنمایی می‌کند.
همچنین در نقشه‌های شهر مشهد، تا پیش از ایجاد خیابان اندرزگو، در بخش نزدیک به عیدگاه این کوچه به‌دلیل وجود «مسجد مستشارالملک» در آن، به کوچه «مسجد مستشاری» یا به‌صورت خلاصه «کوچه مستشار» و بخش نزدیک به سرشور به‌دلیل قرار داشتن «مسجد ذوالفقار» در ابتدای آن، به کوچه «مسجد ذوالفقار» معروف بود.
ایجاد مدرسه علمیه بعثت در این بخش کوچه در سال‌های میانی دهه۵۰خورشیدی هم باعث معروف شدن آن به‌عنوان «کوچه مدرسه بعثت» هم در نزد طلاب علوم دینی شده است. این در حالی است که همین گروه، در سال‌های نه‌چندان دور بخش ابتدایی کوچه (از سوی کوچه سرشور) را به‌دلیل سکونت آیت‌الله مروارید در آن به نام کوچه «مروارید» هم به یکدیگر معرفی می‌کرده‌اند.
سرانجام اینکه در بین زائران -خاصه اهالی استان اصفهان- این کوچه به «کوچه حسینیه درچه‌ای‌ها» نیز معروف بوده است. ناگفته نماند که دو فرعی کوچه ذوالفقار، یعنی فرعی‌های شماره ۳ و ۹ هم هرکدام اسمی مستقل از این شماره‌بندی دارند و به‌ترتیب به نام «شهید نباتی‌مقدم» و «اسدی‌مقدم» معروف‌اند.
روزگار «ذوالفقار»؛ از ابتدا تا پایان دوران قاجار
کوچه ذوالفقار کنونی روزگاری راه ارتباطی مهمی در منظومه کوچه‌های پیچ‌در‌پیچ و متصل‌کننده نقاط مختلف اطراف حرم‌رضوی به هم بوده است. این کوچه آن‌گونه که در نقشه دالمج ترسیم شده در اواسط حکومت قاجارها، مسیری فرعی برای دسترسی هرچه‌سریع‌تر ساکنان محله عیدگاه مشهد به بخش میانی محله سرشور محسوب می‌شده است.
نکته جالب‌توجه در این نقشه همچنین تغییر مسیر چندباره این کوچه در ادوار مختلف است؛ به‌عبارت‌بهتر رهگذران قاجاری برای رسیدن به میانه کوچه سرشور در آن دوران هفت‌بار تغییر جهت می‌داده‌اند که این موضوع در بین کوچه‌های فرعی مشهد تقریبا بی‌نظیر است. البته همین مسیر پیچ‌در‌پیچ خود دارای شش فرعی در جهات مختلف بوده که از بین آنها دومین فرعی به عمارت و باغ مستشارالملک (از فئودال‌ها و زمین‌داران دوران ناصری در مشهد) و چهارمین فرعی به مسیر قدیم عیدگاه قبل از تقاطع با سرشور می‌پیوسته است.
این کوچه در سال‌های پیش از ایجاد خیابان خسروی از یک‌سو به کوچه عیدگاه و از دیگر‌سو به کوچه سرشور متصل بود
آخرین فرعی غیر‌بن‌بست آن دوران کوچه هم پس از «تکیه پلاسی‌ها» به «کوچه منبرگلی» و سپس «کوچه چهنو» راه داشته است.
نکته درخورتوجه دیگر وجود «تکیه شماعی‌ها» و حوض‌آب آن در ابتدای کوچه بوده که اکنون اثری از آنها نیست. همچنین در میانه کوچه یک حمام قرار داشته است. علاوه‌بر‌این، در محل تقاطع کوچه ذوالفقار با راسته سرشور، درست در‌جایی‌که اکنون مسجد ذوالفقار قرار دارد، یک حوض آب در نقشه دالمج ثبت شده است.
وضعیت این کوچه تا پایان دوره حکومت قاجارها بر ایران فرق چندانی نکرده است و تنها در مجاورت حمام مستشارالملک مسجدی توسط بازماندگان وی به نام «مسجد مستشاری» احداث و حوض آب تقاطع کوچه با کوچه سرشور هم تبدیل به «مسجد ذوالفقار» شده است.
حال و روز «ذوالفقار» در دوران پهلوی‌ها
ساختار کوچه ذوالفقار تا سال‌های نخستین دهه۴۰خورشیدی که ایجاد خیابان خسروی‌نو یا اندرزگوی کنونی در دستور‌کار مسئولان شهر قرار گرفت، تفاوت چندانی با دوران قاجار نداشت. در این دوره فقط تعدادی از پلاک‌های بخش جنوبی کوچه کوچک‌تر شدند و در نتیجه به‌مرور زمان سه فرعی بن‌بست در این بخش کوچه شکل گرفت. اما وضعیت کوچه با ایجاد خیابان جدید خسروی‌نو دگرگون شد.
در‌واقع با احداث این خیابان، اماکنی، چون «تکیه شماعی‌ها» و حوض آب مجاور آن به‌طور‌کامل نابود شد. همچنین ایجاد خیابان خسروی‌نو در آن زمان سبب بن بست شدنِ فرعی کوچه ذوالفقار که در مجاورت حمام‌مستشار‌الملک قرار داشته است شد. این کوچه اندکی بعد با ساخت یک سرای بزرگ فرش در اراضی خریداری‌شده آن از سوی مدیریت وقت شهری به طور‌کامل از بین رفت، به‌نحوی‌که در سال‌های میانه دهه۵۰ دیگر اثری از این کوچه نسبتا بزرگ در نقشه‌های شهری مشهد باقی نماند.
ناگفته نماند که ایجاد این خیابان و در ادامه تخریب بخش عمده بافت مسکونی و زائرپذیر اطراف حرم مطهر رضوی اتفاق دیگری را هم رقم زد که این اتفاق، تغییر کاربری بسیاری از خانه‌های مسکونی این کوچه به بنا‌های زائرپذیر بود.
تغییرات «ذوالفقار»؛ سال‌های پس از انقلاب
اکنون این کوچه دارای شش فرعی جنوبی و یک فرعی شمالی است و این یعنی تفاوت زیادی با سال‌های میانی سده ۱۴ خورشیدی ندارد، اما نکته درخورتوجه درباره این کوچه، روند خالی شدن آن از ساکنان بومی است؛ در‌حالی‌که در سال‌های دهه۵۰قرن ۱۴ خورشیدی، با حضور مرحوم آیت‌الله مروارید و احداث مدرسه علمیه بعثت در کوچه ذوالفقار، این مسیر در حال تبدیل شدن به محدوده‌ای برای سکونت و زیست علمای مشهد بود ولی پس از آغاز اجرای طرح نوسازی اطراف حرم‌مطهر‌رضوی در اواسط دهه۷۰ و تخریب بیت آیت‌الله مروارید، کوچه از علما و سپس ساکنان بومی خالی شد تا‌جایی‌که اکنون تقریبا همه پلاک‌های آن در قالب‌های مختلف از هتل و مهمان‌پذیر و خانه مسافر گرفته تا حسینیه به محلی برای اسکان زائران امام‌ثامن (ع) تبدیل شده است.
در ادامه این مسئله نیز سبب شد پلاک‌های تجاری موجود در کوچه که روزگاری محل فعالیت‌هایی، چون گل‌دوزی و کفاشی بود هم به فروشگاه‌های تهیه مایحتاج عمومی و سوغات زائران تغییر ماهیت دهد.
چهره‌های نامدار «ذوالفقار»
شاخص‌ترین چهره ساکن در کوچه ذوالفقار طی قرن اخیر مرحوم آیت‌الله شیخ حسنعلی مروارید است. منزل ایشان در میانه کوچه ذوالفقار، قبل از «کوچه پلاسی‌ها»، سال‌های بسیاری محل رجوع اقشار مختلف مردم بود.
با حضور مرحوم آیت‌الله مروارید و احداث مدرسه علمیه بعثت، کوچه ذوالفقار محدوده سکونت و زیست علمای مشهد شد
مرحوم سید‌اکبر مهانپور، از بازاریان انقلابی مشهد که رابطه نزدیکی با شهید سید‌علی اندرزگو داشت، نیز از دیگر ساکنان قدیمی مشهور این کوچه است؛ همچنین باید از خاندان کفشدار حسینی به‌عنوان دیگر خاندان‌سرشناس این کوچه یاد کرد که نسل‌اندر نسل به‌عنوان کفشدار در حرم‌مطهر‌رضوی فعالیت داشته‌اند. چهره شاخص کنونی این خاندان سیدمحمد کفشدار حسینی است که از جانبازان جنگ تحمیلی و از مدال‌آوران مسابقات جانبازان و معلولان در سطح جهانی محسوب می‌شود.
خاندان‌های حسینی کفشدار، حصاری، الستی، گرمریان، غراب، خیاط، اباصلتی، مقدسیان، صفاران، سیف، مستعانی، نوروزی و معمارزاده که همگی از خانواده‌های شناخته‌شده مشهد هستند نیز هرکدام در دوره‌ای از زمان ساکن این کوچه بوده‌اند. خاندان رجبی، از فعالان شناخته‌شده صنف فیروزه‌تراش، نیز دیگر خانواده‌ای است که سال‌های سال در این کوچه سکونت داشته است.
سرانجام باید از خاندان اسدی‌مقدم نام برد که برخلاف بسیاری از خانواده‌های ذکر‌شده در بالا هنوز ردپایی از آنان در این کوچه هست و هرچند در فرعی‌ای که به‌نام این خاندان معروف است دیگر سکونت ندارند، اما هنوز مالک بخشی از پلاک‌های آن هستند.
* این گزارش دوشنبه ۲۹ مردادماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۲۹۱ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
